VỀ MIỆT THÁP MƯỜI NGHE KỂ VỀ NHỮNG CÁNH ĐỒNG LÚA MA

Thuở xưa miệt Tháp Mười ai đi đâu cũng thấy bạt ngàn những đồng lúa ma hay còn gọi là lúa trời. Giống như cỏ bàng, cây tràm hay lau sậy, cây lúa ma lúa trời rất thích hợp với vùng sình lầy, trũng thấp của Đồng Tháp Mười.

Bởi vậy có câu ca dao nổi tiếng: 

“Ai ơi về miệt Tháp Mười,

Cá tôm sẵn bắt lúa trời sẵn ăn”

Vì sao gọi là lúa ma, lúa trời?
Có người cho rằng gọi là lúa trời là vì đây là là loại lúa mọc tự nhiên, chẳng được ai trồng trọt, tựa như ông trời ban cho bà con miền Tây Nam Bộ một sản vật tự nhiên thuở còn khó nhọc.

Còn gọi là lúa ma chắc bởi vì loại lúa này khi chín chỉ chín vài hột chứ không chín hết cả bông như lúa bình thường. Mà còn lạ hơn là cứ mỗi khi mặt trời lên chừng vài sào (khoảng 8 -9 giờ sáng) thì tự nhiên lúa rụng mất. Đặc điểm độc đáo này của lúa trời khiến nó được sách Gia Định thành thông chí ghi chép thêm tên gọi nữa là “Quỷ cốc”

Cây lúa ma mọc lên từ đâu?
“Lúa ma” (giới khoa học gọi là lúa hoang, nông dân VN gọi là lúa trời) là một từ nghe quen quen mà cũng… lạ hoắc. Bởi nó là một loài lúa mọc hoang chẳng biết có nguồn gốc tự bao giờ và nó mọc lên từ đâu. Chỉ biết rằng, khoảng tháng Tư âm lịch, khi mùa mưa kéo về, đất khô được tưới nước, những hạt lúa rụng từ mùa trước bắt đầu nẩy mầm. Đến mùa nước, lúa lên cao và lớn dần theo mực nước.

Thân cây lúa ma cứng cỏi, lá to, phát triển mạnh mẽ nhờ thích nghi quen với sương gió, nước mưa. Mùa nước nổi là thời điểm lúa ma trổ bông và phát triển mạnh nhất. Hễ nước nổi tới đâu, thì cây lúa cùng cả bông cả ngọn vượt khỏi mặt nước tới đó. Rồi những hạt lúa chín dần trong cả tháng trời từ rằm tháng Chín đến rằm tháng Mười âm lịch. Mà mỗi lần chín, luá chỉ chín vào ban đêm, mỗi lần chín vài hạt.

Bông lúa ma ngồ ngộ với những lớp hạt thưa thớt, hạt lúa có râu dài độ 3 – 4cm và cứng. Khi lúa chín, không được thu hái thì tự rụng vì gặp ánh mặt trời. Hạt lúa ma có đuôi rất dài nên chim, chuột rất sợ và không bao giờ ăn

Hạt lúa rụng, rơi xuống nước rồi lại ghim xuống bùn non, ẩn mình nằm đó chờ nước rút, qua mùa khô, khi mưa xuống thì nảy mầm …Để một thế hệ lúa mới trời cho lại vươn lên, phủ khắp vùng đầm lầy Đồng Tháp Mười ngày xưa. 

Cây lúa ma và sự gắn bó với đời sống bà con vùng Đồng Tháp Mười
Ông Mai Quốc Lộ – một trong những người cố cựu từng có khoảng thời gian sống nhờ cây lúa ma kể rằng:

 “Những khi lũ lên như thế này, lúc cây cỏ ngập chìm trong nước, đi đâu ông cũng đảo mắt coi có cây lúa ma nào nhô lên không. Nhưng tuyệt nhiên không thấy nữa. Năm 1962, gia đình ông từ Quảng Nam xuôi về Bến Tre, dạt xuống tận Cà Mau. Nhưng chiến tranh ác liệt đã buộc dòng người di cư lại ngược về Đồng Tháp Mười. Khi ấy vùng đầm lầy rộng lớn này chỉ toàn là cỏ và cỏ. Vì đất phèn, thời tiết lại thất thường nên trồng lúa rất trầy trật. Khi nạn đói đã cận kề, bao nhiêu người đặt chân tới đây sống trụ lại được là nhờ loại lúa lạ lùng ấy.

Ông Lộ kể: “Loại lúa này từ xanh, đến chín là ngả sang màu đen. Nên mỗi khi chống xuồng ra đồng cỏ mà thấy một vùng đen thui là tụi tui mừng lắm”.

Để thu hoạch lúa ma, phải có hai người chèo xuồng lướt giữa đám lúa. Một người cầm sào chống, còn người kia điều khiển cần đạp nhịp nhàng làm bông lúa chín rơi xuống khoang thuyền. Những hạt xanh còn lại sẽ tiếp tục chín vào đêm hôm sau. Cứ thế, mỗi xuồng một ngày có thể đạt đến năm, mười giạ lúa. Mỗi mùa, nhiều gia đình đập được cả tấn lúa trời.

Lúa thu hoạch về ngâm nước khoảng ba hôm, sau đó đem phơi cho đuôi lúa rụng hoặc cũng có thể đem phơi xong giã nhẹ.

Làm cách này, khi ra gạo nấu sẽ ngon cơm hơn là ngâm nước.

Cơm từ hạt gạo lúa trời – lúa ma hơi cứng, khi nấu củi phải để sôi lâu mới chắt nước, còn nấu bếp điện thì phải đổ khá nhiều nước. Nhưng khi chín, hạt gạo lại rất dẻo cơm, thơm và béo. Gạo lúa trời còn được người dân nơi đây ưa dùng nấu cháo đặc, dùng đũa bếp quậy nhừ, sau đó đổ vào mâm lớn trông như chiếc bánh đúc khổng lồ. Khi ăn, bạn sẽ dùng dao cắt từng miếng, dùng cùng nước đường thắng kẹo, vị rất ngon.

Lưu giữ bảo tồn những cánh đồng lúa ma

Lúa ma (lúa trời) từng là một nguồn lợi tự nhiên quan trọng giúp nhân dân Đồng Tháp Mười vượt qua cơn thiếu ăn giữa những ngày giáp hạt để chờ mùa chính vụ. Nó còn là nguồn lương thực dự trữ đáng kể giúp bộ đội Việt Nam chống đói trong những năm tháng kháng chiến.

Ngày nay, những cánh đồng lúa ma đã không còn nhìn thấy nhiều. Vườn quốc gia Tràm Chim đã phải dành diện tích để trồng đồng lúa ma nhằm lưu giữ, duy trì một góc trời tự nhiên đặc trưng miệt Tháp Mười.

Và hiện nay, cây lúa ma (lúa trời) cũng trở thành đề tài nghiên cứu của các nhà khoa học lúa nước trên thế giới.

Phan Thùy Linh (Nắng)

Tổng hợp. Nguồn ảnh: Báo Tuổi Trẻ

____________________________